Çfarë do të thotë të jesh dalëzots?

NGA ARIAN GALDINI 

Kuptimi i dalëzotsisë në kategoritë e mendimit humanist dhe filozofik. Në historinë e qytetërimit, shoqëritë kanë lindur dhe janë zhvilluar mbi bazën e një ndërgjegjeje të thellë për përgjegjësinë dhe zotësinë e individëve ndaj vetvetes, familjes, komunitetit dhe kombit. Në këtë kuptim, dalëzotsia është shumë më tepër sesa një koncept gjuhësor – ajo është një filozofi ekzistenciale dhe sociale që përfshin vetëdijen, sovranitetin personal, përgjegjësinë dhe moralitetin qytetar. Ndaj, këtu do të shqyrtojmë çfarë do të thotë të jesh dalëzots në një nivel sociologjik, filozofik dhe antropologjik, duke eksploruar kuptimet e tij në raport me autonominë individuale, ndërtimin e komunitetit dhe përgjegjësinë ndaj shoqërisë. Një kuptim shkencor dhe filozofik i dalëzotsisë. Koncepti i dalëzotsisë mund të analizohet në katër dimensione themelore:

1. Zotësia si aftësi dhe kapacitet individual

2. Zotësia si pronësi dhe sovranitet personal

3. Zotësia si vetëvendosje dhe qeverisje e vetvetes

4. Dalëzotsia si angazhim moral dhe qytetar për komunitetin dhe kombin

Zotësia si aftësi dhe kapacitet individual

Në shqip, fjala “i zoti” apo “e zonja” nënkupton një individ që ka aftësi, talent, kapacitet dhe kompetencë për të marrë vendime dhe për të realizuar qëllime.

• Aristoteli, në “Etika Nikomakeane”, argumenton se virtyti nuk është thjesht një cilësi pasive, por një veprim i vazhdueshëm i mendjes dhe i shpirtit për të arritur përsosmërinë individuale dhe shoqërore.

• Jean-Paul Sartre, në “Being and Nothingness” (1943), thekson se njeriu është përgjegjës për t’u bërë ai që është dhe aftësia për të zgjedhur veten është elementi thelbësor i ekzistencës njerëzore.

Në këtë kuptim, dalëzotsia është një filozofi e autonomisë së individit – është guximi për të qenë i aftë, për të kultivuar dijen dhe për të zhvilluar talentet që e bëjnë njeriun të zotin e vetes së tij.

Zotësia si pronësi dhe sovranitet personal

Të jesh i zoti i shtëpisë, i zoti i tokës apo i zoti i jetës tënde është një koncept që lidh dalëzotësinë me sovranitetin individual.

• John Locke, në “Two Treatises of Government” (1689), e përkufizon lirinë si zotërimin e vetes dhe të pasurisë personale, të mbrojtura nga ligji natyror.

• Max Weber, në “The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism” (1905), argumenton se sovraniteti ekonomik është një nga shtyllat e lirisë individuale dhe të pavarësisë nga autoritetet shtypëse.

Dalëzotsia si pronësi dhe sovranitet personal nënkupton ndërgjegjësimin e individit se ai nuk është thjesht një subjekt i forcave të jashtme, por një aktor aktiv në ndërtimin e jetës së tij dhe të shoqërisë. Një shoqëri e fuqishme dhe e drejtë mund të ekzistojë vetëm kur individët janë të vetëdijshëm për pronësinë e tyre ndaj jetës, ndaj vendimeve dhe ndaj fatit të tyre. Zotësia si vetëvendosje dhe qeverisje e vetvetes. Dalëzotsia nuk është vetëm zotërimi i aftësive dhe pasurisë personale, por edhe vetëvendosje, vetëqeverisje dhe autonomia e ndërgjegjes.

• Immanuel Kant, në “Critique of Practical Reason” (1788), thekson se liria morale është aftësia e individit për të vepruar sipas ligjit të tij të brendshëm dhe jo sipas imponimeve të jashtme.

• Hannah Arendt, në “The Human Condition” (1958), argumenton se një individ që nuk ushtron të drejtën e tij për të vendosur mbi jetën e tij, nuk është plotësisht i lirë, por një objekt i forcave politike dhe shoqërore. Në këtë kontekst, dalëzotësia është një akt qeverisjeje e vetvetes, një vetëdije për të qenë jo vetëm i zoti i pasurisë dhe aftësive të tij, por edhe i vendimeve dhe përgjegjësive të tij morale dhe politike. Një komb i fuqishëm nuk është ai ku pushteti është i centralizuar te pak njerëz, por ai ku qytetarët kanë ndërgjegjen për t’i dalë për zot vetes, familjes dhe kombit të tyre.

Dalëzotësia si angazhim qytetar dhe ndërgjegje kombëtare

Dalëzotësia nuk është vetëm një filozofi individuale, por edhe një angazhim kolektiv për të ndërtuar një komunitet të drejtë dhe të fortë.

Dalëzotsia si ndërtim i komunitetit koral

• Edmund Burke, në “Reflections on the Revolution in France” (1790), argumenton se një shoqëri nuk mund të ekzistojë pa një komunitet moral, ku individët ndihen përgjegjës jo vetëm për veten, por edhe për njëri-tjetrin.

• Alexis de Tocqueville, në “Democracy in America” (1835), vëren se suksesi i një demokracie qëndron në aftësinë e qytetarëve për të marrë përgjegjësi për të mirën publike.

Dalëzotsia është vetëdijësimi i qytetarit për mundësitë dhe fuqinë që ai ka për të qenë aktor dhe faktor në gjithçka që ndodh brenda tij, rreth tij dhe për të.

Dalëzotsia si përgjegjësi kombëtare

• G. K. Chesterton, në “What’s Wrong with the World” (1910), shkruan: “Një komb nuk është thjesht një grup njerëzish që jetojnë së bashku, por një komunitet njerëzish që i dalin për zot njëri-tjetrit dhe të ardhmes së tyre”. Në këtë kuptim, dalëzotësia nuk është vetëm një angazhim personal, por edhe një mision për kombin.

• Qyteti është i yni, ndaj edhe i dalim për zot.

• Vendi është i yni, ndaj edhe i dalim për zot.

• Kombi është i yni, ndaj edhe i dalim për zot.

Dalëzotsia është akti më fisnik i një qytetari të lirë, i cili e kupton se për të ndërtuar një të ardhme më të mirë, ai duhet të jetë aktiv, i ndërgjegjshëm dhe i vendosur të marrë përgjegjësinë për fatin e tij dhe të kombit të tij.

Dalëzotsia si parimi themelor i qytetarit të lirë Në epokën moderne, dalëzotsia mbetet një koncept thelbësor për ndërtimin e një shoqërie të lirë dhe të drejtë.

Të jesh dalëzotës do të thotë të mos presësh që të tjerët të ndërtojnë të ardhmen për ty, por të marrësh përsipër përgjegjësinë për ta ndërtuar vetë atë.

A jemi të gatshëm sot të jemi dalëzotës për veten tonë dhe për kombin tonë? Kjo është sfida jonë më e madhe.

/Gazeta Panorama