Dokumentet arkivore zbulojnë se në Shqipërinë komuniste ekzistonte mospajtimi

Shqipëria komuniste zakonisht imagjinohet si një burg, ku peizazhi mbizotërohej nga bunkerë, sinjalet televizive dhe ato të radios ishin mjeti i vetëm për të kapërcyer kufijtë dhe çdo mospajtim shtypej ashpër.

Kjo narrativë përcjell ndjenjën e shtypjes së përjetuar nga shumë shqiptarë, por fsheh kompleksitetin e situatës në terren. Në atë kohë, si dhe tani, vendi u ofronte mundësi të ndryshme njerëzve të ndryshëm sipas statusit të tyre. Duke u mbështetur në dokumentet e ruajtura në Arkivin Qendror Shtetëror Shqiptar, ky shkrim thellohet në historitë e të privilegjuarve që udhëtuan jashtë vendit, kritikuan dhe sfiduan normat e regjimit.

Njerëzit që dilnin jashtë vendit detyroheshin të shkruanin raporte për aktivitetet e tyre profesionale, njerëzit që takonin, diskutimet që bënin, mënyrën se si trajtoheshin nga autoritetet lokale dhe personeli i ambasadave shqiptare dhe përshtypjet e tyre për vendet që vizitonin.

Informacionet për udhëtimet e tyre gjendet edhe në shënime dhe letra të shkruara nga ambasadat dhe nga persona të tjerë që ishin në kontakt të ngushtë me udhëtarët. Dokumentet arkivore nuk ofrojnë të vërtetën absolute dhe fshehin më shumë sesa tregojnë. Megjithatë, ato tregojnë tensionet që karakterizonin marrëdhëniet midis shtresave të ndryshme të shoqërisë në Shqipërinë komuniste.

Akademikët shqiptarë përtej “Perdes së hekurt”

Mundësia për të ardhur dhe për të dalë nga Shqipëria ishte e kufizuar nën socializmin shtetëror, por kufijtë nuk ishin të mbyllur hermetikisht. Studiues dhe studentë u lejuan t’i kalonin ato falë programeve të shkëmbimit kulturor dhe shkencor.

Bashkimi Sovjetik ishte destinacioni i tyre kryesor, por prishja e marrëdhënieve me Moskën në vitin 1961 hapi horizonte të tjera. Në fillim të viteve 1970, shqiptarët shkuan në vende komuniste dhe kapitaliste si Kina, Vietnami, Koreja e Veriut, Rumania, Italia dhe Franca.

Dokumentet arkivore tregojnë se intelektualët shqiptarë u përpoqën të ndërkombëtarizonin mjedisin akademik për të përmirësuar cilësinë e punës së tyre. Delegacioni që mori pjesë në mbledhjen e Qendrës Ndërkombëtare për Studimin e Ruajtjes dhe Restaurimit të Pasurive Kulturore (ICCROM) në vitin 1973 në Romë, u ankua se qeveria nuk i përdorte bursat që ICCROM u kishte vënë në dispozicion shqiptarëve për të udhëtuar jashtë vendit.

Akademikët kryesorë si Aleks Buda dhe Stefanaq Pollo, të cilët morën pjesë në një konferencë të Shoqatës Ndërkombëtare të Studimeve të Evropës Juglindore (AIESEE) në Venecia, i kërkuan gjithashtu qeverisë të përdorë më shumë nga grantet kërkimore të ofruara nga AIESEE.

Disa raporte profesionistësh iu drejtuan qeverisë, duke përdorur një ton haptazi kritik. Një delegacion i kompanisë së prodhimit të filmit Kinostudio Shqipëria e Re që shkoi në Itali dhe Francë për të blerë filma u ankua për procedurat e ngadalta të vizave që i detyroi ata të udhëtonin në një periudhë të pafavorshme. Sipas mendimit të delegacionit, udhëtimet për blerjen e filmave duhet të ishin dukuri të rregullta.

Delegacioni kundërshtoi gjithashtu një vendim të Ministrisë së Kulturës, e cila kishte refuzuar një ftesë nga Festivali i Filmit në Lokarno. Kineastët shqiptarë po përpiqeshin të krijonin një treg ndërkombëtar për prodhimet e tyre dhe festivali do të kishte qenë një mundësi e mirë. Ata gjithashtu qortuan qeverinë për përzgjedhjen e njerëzve për delegacionin, të cilët nuk kishin asnjë lidhje me kinemanë.

Për të bindur popullatën se socializmi mund të ndërtohej pa ndihmën e huaj, regjimi përdorte sloganin “me forcat tona”. Intelektualët shqiptarë mbrojtën një rrugë krejtësisht të kundërt.

Në vitin 1973, dekani i Universitetit të Tiranës, Agim Mero, i kërkoi qeverisë të rriste numrin e studentëve dhe specialistëve në Francë dhe Itali nga 24 në 47. Dekani ekspozoi prirjet autokratike të regjimit, duke thënë se shkenca jashtë vendit po zhvillohej me ritme të shpejta dhe se ekspertiza shqiptare ishte shumë e kufizuar.

Ai tha gjithashtu se boshllëku nuk mund të mbushej me bursa në Kinë dhe se shqiptarët duhej të ndiqnin kurse të plota në universitete prestigjioze. Një kërkesë e ngjashme u bë edhe nga Instituti i Lartë Bujqësor në Kamëz.

Mosbindje e studentëve

Regjimi shqiptar donte të merrte njohuri nga jashtë, por nuk donte të importonte modele që kërcënonin establishmentin politik. Në vitin 1973, Partia e Punës filloi një sërë spastrimesh vertikale për të pastruar kulturën nga “influencat e huaja”. Termi i referohej prirjeve kulturore që nuk ishin në përputhje me etikën dhe estetikën socialiste.

Ata që udhëtonin jashtë vendit ishin potencialisht të ekspozuar ndaj “ndikimeve të huaja”, por ata i nënshtroheshin shkallëve të ndryshme të kontrollit. Raportet tregojnë se akademikët e njohur ishin mjaft të lirë të rrinin dhe të ndërvepronin në kryeqytetet perëndimore.

Në prill të vitit 1973, skulptorët shqiptarë Kristaq Rama (babai i kryeministrit aktual), Muntaz Dhrami dhe Shaban Haderi takuan Massimo Ciocchetti-n, pronari i kompanisë që bëri një statujë të figurës historike shqiptare Skënderbeut në Romë në vitin 1940. Ata takuan gjithashtu Nicola Lo Russo Attoma, ish-funksionar i regjimit të pushtimit, i cili ishte i martuar me një shqiptare nga familja Vrioni.

Autoritetet nuk u shqetësuan nga këto takime, pavarësisht se dy italianët kishin bashkëpunuar me fashizmin, i cili në kulturën popullore shqiptare portretizohej si armiku më i madh i komunizmit. Ciocchetti ishte mik i ambasadës shqiptare dhe donte të vizitonte vendin. Ai mori ambasadorin dhe artistët për darkë me dy miq të tij dhe italianët shprehën admirim për rendin që mbretëronte në Shqipëri dhe kritikuan situatën “anarkiste” në Itali.

Nga ana tjetër, mbi studentët ushtrohej presion i madh, pavarësisht nëse dërgoheshin në shtetet kapitaliste apo socialiste. Autoritetet u përpoqën t’i mbanin shtërnguar, por nuk mundën ta frenonin plotësisht prirjen e tyre drejt kërkimit të lirisë.

Në korrik të vitit 1973, ambasada shqiptare në Paris raportoi se studentët në Francë shfaqnin “influenca të huaja” në mënyrën se si visheshin dhe si vepronin. Doganierët shqiptarë konfiskuan fotografi, veshje “ekstravagante” dhe kopje të revistës France Football sepse ato përmbanin foto futbollistësh me flokë të gjatë (“qaflesh”) dhe trupa “të ekzagjeruar”.

Revistat konsideroheshin të rrezikshme sepse mund të kalonin nga dora në dorë, duke përhapur idetë perëndimore. Me sa duket, një student u përpoq gjithashtu të fuste fshehurazi vizatime “pornografike” të cilat gjithashtu ranë në duart e autoriteteve.

Këto veprime iu përgjigjën direktivave qendrore nga fillimi i viteve 1970, të cilat vendosën kontrolle më të rrepta mbi llojin e materialit që mund të sillej në vend. Jo të gjithë udhëtarët e pranuan situatën në mënyrë pasive. Të mërzitur nga sjellja ndërhyrëse e zyrtarëve të kufirit, në vitin 1975, disa studentë lanë të gjitha gjërat në doganë në shenjë proteste.

Për të parandaluar që studentët të binin pre e “ndikimeve të huaja”, autoritetet u përpoqën të kufizonin kontaktet me joshqiptarët. Format e socializimit që nuk kishin lidhje me propagandën socialiste dhe çështjet akademike ishin të ndaluara.

Një e re shqiptare që studionte në Universitetin e Pekinit rrezikoi të humbiste bursën e saj sepse u akuzua se kishte zënë miqësi me një student mashkull nga Qiproja. Ajo i shkroi një letër Ministrisë së Arsimit dhe Kulturës duke shpjeguar se ishte viktimë e xhelozive të studentëve të tjerë shqiptarë.

Në një rast tjetër, një bashkëshort raportoi se gruaja e tij kishte një lidhje jashtëmartesore me një student franceze, i cili më vonë i dyshua se ishte agjent sekret. Gruaja i tha burrit se kishte nisur ta takonte sepse ishte simpatik dhe se të gjithë studentët shqiptarë në Francë kishin dashnorë.

Ky lloj informacioni alarmoi ministrin e Arsimit dhe Kulturës, Thoma Deliana. Në marrëveshje me ministrin e jashtëm, Deliana propozoi heqjen e të drejtës së studimit jashtë vendit për të gjithë studentët shqiptarë në Francë.

Ministri pohoi se studentët nuk bashkëpunuan me autoritetet dhe mbuluan njëri-tjetrin duke treguar “një solidaritet të sëmurë”. Masa të ngjashme rekomandoi ambasadori shqiptar në Bukuresht, i cili raportoi se studentët ndiqnin modën “liberale” dhe frekuentonin klubet “degjeneruese” me studentë bullgarë dhe rusë. Sipas tij, njerëz më të rritur duhej të dërgoheshin jashtë shtetit pasi të kishin kryer më parë një kurs gjashtëmujor ose njëvjeçar edukimi politik.

Drejtuesit e lartë të partisë kritikuan masat e sugjeruara nga Deliana. Ramiz Alia dhe ministri i jashtëm Nesti Nase, i cili ndërkohë kishte ndryshuar mendim, komentoi raportin e Delianës duke thënë se ai kishte një ton tendencioz. Ata argumentuan se tërheqja e të gjithë studentëve do të kishte një ndikim të keq në marrëdhëniet shqiptaro-franceze.

Por ata ranë dakord që disa studentë nuk mund të ktheheshin në Francë. Gruas së re që kishte një të dashur francez iu tha se ajo ishte përdorur nga agjentë të huaj dhe se nuk i lejohej të kthehej më në Paris. Vetë Deliana u bë viktimë e një spastrimi pak më vonë.

Forma “të buta” mospajtimi

Në vitet 1970, Shqipëria intensifikoi marrëdhëniet e saj me Italinë dhe Francën, por sa më shumë që qeveria hapej me Perëndimin, aq më shumë ajo ndjente nevojën për të shtuar kontrollin mbi “influencat e huaja”. Dokumentet arkivore sugjerojnë se autoritetet shqiptare kishin më shumë frikë nga disa prirje kulturore popullore bashkëkohore se sa nga fashistët italianë “të vjetër” që në disa raste ishin bërë miq.

Pavarësisht kufijve të rreptë të negociatave që karakterizonin marrëdhëniet midis shtetit dhe shoqërisë, kishte njerëz që shfaqën mosmarrëveshje me autoritetet. Disa intelektualë u përpoqën të zgjeronin marrëdhëniet me shtetet e tjera dhe përmbysën prirjen izolacioniste të ndjekur nga disa zyrtarë partiakë.

Studentët nuk e pranuan kontrollin e ngushtë që regjimi donte të ushtronte mbi jetët dhe trupat e tyre. Të kishe flokë të gjatë, të visheshe në një mënyrë të caktuar, të shoqëroheshe me studentë joshqiptarë ishin një deklaratë e agjenturës personale në kuadrin e strukturës patriarkale të sundimit komunist.

Këto qëndrime përfaqësojnë forma “të buta” mospajtimi që duhen hetuar më tej për të kuptuar marrëdhënien e shqiptarëve me pushtetin në periudhën komuniste dhe në të tashmen.

Opinionet e shprehura janë vetëm ato të autorit dhe jo domosdoshmërish pasqyrojnë pikëpamjet e BIRN.