Urrejtja turke ndaj “emigrantëve ballkanas” i ka rrënjët e lashta

“Prejardhja jonë është nga Selaniku dhe Maqedonia, ku lindi presidenti themelues i Turqisë, Ataturku, së bashku me shtetarët që i shërbyen Perandorisë Osmane”, tha kreu i opozitës kryesore të Turqisë, Partia Popullore Republikane, Ozgur Ozel, më 18 nëntor.

Një ditë më parë, Devlet Bahceli, një aleat i presidentit Rexhep Tajip Erdogan dhe kryetar i Partisë Lëvizja Nacionaliste e ekstremit të djathtë, MHP, e kishte quajtur Ozelin një njeri “pa prejardhje”, duke iu referuar rrënjëve të tij familjare në Maqedoninë dhe Selanikun e epokës osmane.

Luftërat dhe konfliktet e vazhdueshme në Perandorinë Osmane nxitën valë të mëdha emigracioni nga Ballkani drejt Anadollit, në zemër të Turqisë së sotme.

Rënia e perandorisë në fund të Luftës së Parë Botërore e përshpejtoi këtë emigrim dhe një numër i madh myslimanësh nga Ballkani, duke përfshirë boshnjakë, shqiptarë, turq etnikë dhe të tjerë, emigruan në Anadoll.

Numri i përgjithshëm i emigrantëve nga Ballkani në Turqi është i panjohur sepse kushtetuta e vendit nuk mban shënime për prejardhjen etnike të njerëzve dhe i numëron të gjithë qytetarët si turq. Por demografët vlerësojnë se të paktën 20 për qind e popullsisë prej 85 milionë banorësh të Turqisë kanë prejardhje ballkanike.

Gjuha e urrejtjes kundër pasardhësve të këtyre emigrantëve nuk është një tendencë e re në Turqi, veçanërisht në kohë zgjedhore dhe në mjedise të tensionuara politike, kur zakonisht shfaqet në diskursin e politikanëve nacionalistë dhe islamikë.

Por gjuha e urrejtjes dhe diskriminimi janë përkeqësuar vitet e fundit, duke zënë rrënjë në mesin e njerëzve të zakonshëm, përfshirë gazetarët.

“Para se të jesh nacionalist turk, vërteto se je turk, emigrant ballkanas! … Kush jeni ju, o njerëz  ballkanas pa rrënjë?” shkroi në X më 3 janar Medeni Duran, gazetar.

Ai po komentonte një incident në një tubim në mbështetje të Gazës, kur një student i ri sulmoi një burrë të moshuar që mbante një flamur islamik. Duran e quajti studentin një ballkanas pa rrënjë, sepse kishte flokë me ngjyrë të hapur dhe sy me ngjyrë.

Duran është një nga të shumtët që përdor terma të tillë nënçmues. Ato përfshijnë “ata përtej ujit (që nënkuptojnë ngushticat turke që ndajnë Ballkanin dhe Anadollin)”, “devshirme” – (që nënkupton ushtrinë private të jeniçerëve të Sulltanit osman, të cilët ishin kryesisht të krishterë ballkanikë të konvertuar në myslimanë)”, “të konvertuar”, “turq të rremë”, “pa rrënjë” dhe terma të ngjashëm.

Sinem Arslan, një historiane që punon për emigrantët ballkanas në Turqi dhe kandidate për doktoraturë në Universitetin e Bogaziçit, thotë se gjuha e urrejtjes dhe diskriminimi kundër njerëzve me prejardhje nga emigrantë nga Ballkani kanë “rrënjë të thella politike, historike dhe shoqërore”.

“Urrejtja mund të gjurmohet në luftërat turko-ruse të viteve 1877-1878, të cilat sollën emigrimet e para të mëdha ballkanike në Anadoll”, tha Arslan për BIRN.

Një komb i ndërtuar mbi emigrantët nga Ballkani

Stereotipi i turkut me rrënjë ballkanase është ai i një personi më laik, konservator nga aspekti kulturor, por jo ai fetar, dhe politikisht më i afërt me idealet e Mustafa Kemal Ataturkut, sesa me politikën e presidentit Erdogan.

Ataturku, themeluesi i Turqisë moderne, ishte vetë një turk ballkanas, me lidhje stërgjyshore me Maqedoninë dhe Greqinë.

Sipas Arslanit, arsyeja e parë që qëndron pas përçarjes shoqërore midis njerëzve anadollakë dhe ballkanasve në Turqi është se elita që themeloi republikën moderne turke ishte kryesisht nga Ballkani.

“Shumica e elitës që themeloi republikën i kishte rrënjët në Ballkan. Këta njerëz jo vetëm që i kishin rrënjët në Ballkan, por kishte disa që kishin studiuar atje dhe perceptoheshin si popull ballkanas. Shkollat më të mira në Perandorinë Osmane zakonisht ndodheshin në Ballkan”, tha Arslan.

Ajo përmendi Ismet Inonun, një shok i Ataturkut, komandant i ushtrive perëndimore në Luftën Turke për Pavarësi dhe president i dytë i Turqisë moderne.

“Inonu ishte me origjinë nga Malatia nga ana e babait të tij në Anadollin lindor dhe nga Razgradi në Bullgari nga ana e nënës së tij. Ai studioi në shkollën ushtarake në Ballkan dhe u perceptua nga shumë njerëz si një ballkanas.”

“Me pak fjalë, ballkanasit ishin ata që ishin laikë, nacionalistë dhe republikanë dhe që në sytë e konservatorëve anadollakë shkatërruan sulltanatin osman dhe kalifatin”, vuri në dukje Arslan.

Pas krijimit të republikës, Turqia e Ataturkut mirëpriti më shumë emigrantë nga Ballkani.

“Republika e ndërtoi kombin bazuar në këta njerëz. Turqit myslimanë dhe njerëzit e tjerë që janë më afër turqve, si shqiptarët dhe boshnjakët, u mirëpritën dhe u sistemuan në Anadoll”, kujton Arslan.

Shkëmbimi i popullsisë greko-turk i vitit 1923 zhvendosi me forcë 1.5 milion njerëz: gati gjysmë milioni myslimanë nga Greqia u zhvendosën në Turqi dhe më shumë se një milion të krishterë ortodoksë grekë në Turqi u zhvendosën në Greqi.

“Qeveria ishte shumë selektive për emigrantët. Alavitët dhe turqit e krishterë, si Gagauzët (nga Moldavia dhe Rumania) nuk u pranuan. Politika u përqendrua në myslimanët sunitë të Ballkanit, të cilët u vendosën në vende të boshatisura nga grekët, armenët dhe hebrenjtë. Kurdët u pushuan nga puna në procesin e ri të ndërtimit të kombit”, shpjegoi Arslan.

Valët e mëvonshme të emigrimit hasin më shumë armiqësi

Dekadat në vijim dëshmuan gjithashtu valë të reja emigrimi nga Bullgaria, Greqia dhe ish-Jugosllavia, për shkak të presioneve ndaj myslimanëve të Ballkanit në këto vende.

Shumica e këtyre njerëzve ishin relativisht të kualifikuar dhe supozohej të mbështesnin industrinë dhe bujqësinë turke.

“Sipas një traktati të vitit 1968, filloi një emigrim i ri nga Bullgaria. Familja ime erdhi në Turqi nga Bullgaria në këtë periudhë”, tha ajo.

“Por, ndryshe nga valët e mëparshme të emigrimit, qeveria kishte ndaluar ofrimin e tokës dhe ndihmë financiare për emigrantët ballkanas, megjithëse i lejoi ata të sillnin mjetet e tyre për punët e tyre. Gjyshja ime, e cila ishte eksperte e duhanit, i solli me vete veglat e saj”, shtoi Arslan.

Arslan vuri në dukje se, për shkak të kushteve të ndryshme nga valët e para, këta njerëz u shpërngulën në qytetet e mëdha, duke iu bashkuar fuqisë punëtore pasi Turqia po përjetonte grevat e saj të para të punës.

“Këta emigrantë të kualifikuar nisën të punonin në fabrika për paga më të ulëta, shpesh si shkelës të grevës. Kishte një perceptim se emigrantët ballkanas ishin punëtorë… Por këta njerëz duhej të bënin çfarëdolloj pune që u ofronin shefat e tyre sepse nuk kishin asnjë mundësi tjetër”, shpjegoi Arslan.

Arslan nënvizoi se, në vitet 1970 dhe 1980, shumë fabrika në Stamboll, Bursa dhe qytete të tjera donin të punësonin vetëm emigrantë ballkanas nga Bullgaria ose ish-Jugosllavia.

“Që kur këta njerëz erdhën nga Ballkani, automatikisht ata u bënë objekt urrejtjeje. Ata që kishin punuar atje ishin kryesisht nga Anadolli dhe rajonet kurde në lindje. Ata që kishin emigruar nga Anadolli dhe që tashmë ishin kundër popullit ballkanas mbetën pa punë nga ballkanasit. Ky dallim u bë tepër i thellë në këtë periudhë”, tha Arslan.

Në këtë periudhë, ballkanasit, veçanërisht nga ish-Jugosllavia, u diskriminuan edhe për shkak të gjuhës.

“Ata që vinin nga Bullgaria ishin disi të pranueshëm sepse flisnin turqisht, por në mesin e atyre që erdhën nga Jugosllavia kishte edhe nga ata që nuk flisnin turqisht”, tha ajo.

“Shqiptarët dhe boshnjakët në veçanti nuk dinin turqisht dhe ata u përjashtuan, kështu që ata nuk ua mësojnë gjuhët e tyre fëmijëve të tyre për shkak të frikës së përjashtimit. Turqit e Ballkanit gjithashtu kanë një theks ndryshe. Të pyesin menjëherë: ‘Nga je?’ Ky ishte një margjinalizim i madh”, vazhdoi Arslan.

Së fundi, në fund të viteve 1980 dhe në fillim të viteve 1990, vala përfundimtare e emigrimit nga Ballkani në Turqi ndodhi për shkak të luftërave në Jugosllavi dhe dëbimit të turqve etnikë nga Bullgaria komuniste.

“Kjo përkoi me ngritjen e islamizmit politik në Turqi. Emigrantët e rinj ballkanas në atë epokë, veçanërisht gratë, janë shumë ndryshe nga njerëzit vendas. Ata kishin një mënyrë jetese dhe veshje evropiane. Ishin veçanërisht gratë ato që u shënjestruan dhe u etiketuan”, tha Arslan.

Ajo kujtoi fjalimin e famshëm të presidentit Erdogan në vitin 1989, i cili sulmoi emigrantët që vinin nga Bullgaria.

“Ju (qeveria e atëhershme turke) u thoni ‘Ejani!’ turqve nga Bullgaria, por burrat vendas, Ahmeti dhe Mehmeti punojnë për një pagë minimale”, tha ai. “Ata (emigrantët ballkanas) shesin gratë e tyre dhe shesin vajzat e tyre. Sigurisht, këta njerëz vijnë. Kush erdhi? Spiunët apo jo?” shtoi Erdogani.

Turqit kanë një kompleks inferioriteti ndaj Ballkanit

Sipas Arslanit, një arsye përfundimtare për përçarjen në rritje midis njerëzve nga Anadolli dhe Ballkani është numri në rritje i refugjatëve dhe emigrantëve nga Lindja e Mesme në Turqi, të cilët numërojnë nga 5 deri në 10 milionë në varësi të burimeve të ndryshme.

“Emigrantët sirianë janë kthyer në një çështje kritike. Në kujtesën sociale të Turqisë, kur përmendeshin emigrantët, ata ishin gjithmonë njerëz nga Ballkani. Mirëpo, me luftën siriane, kur përmenden emigrantët, në mendje filluan të vinin sirianët dhe ata që vinin nga lindja e Turqisë. Por ata nuk janë zyrtarisht emigrantë. Turqia pranon vetëm ata që vijnë nga perëndimi i vendit si emigrantë”, tha ajo.

Për këtë arsye, sirianët konsiderohen refugjatë, por jo emigrantë. Kjo ka bërë që islamistët dhe grupet e majta në Turqi, politika dhe media të kërkojnë që sirianët të marrin nënshtetësinë.

“Sidomos në dy vitet e fundit, ne filluam të flasim për sirianë që marrin nënshtetësinë dhe ky krahasim filloi të rritej. Në këtë mënyrë ringjallen traumat historike”, shtoi Arslan.

Shumë njerëz me origjinë ballkanase e përjetojnë këtë urrejtje në një mënyrë apo në një tjetër.

Gurkan Ozturan, gjithashtu nga “përtej ujit” duke qenë me origjinë nga Traka turke, është ndër ta.

“Shënjestrimi i njerëzve me origjinë nga Ballkani në Turqi nuk është një zhvillim i kohëve të fundit dhe ka një histori të gjatë”, tha ai.

“Eksperiencat e mia personale datojnë që nga vitet e mia të universitetit, kur kultura ballkanase degradohej sepse ishte shumë e hapur dhe jo kufizuese, veçanërisht mes studentëve më konservatorë”, tha Ozturan, i cili aktualisht punon si Koordinator i Reagimit të Shpejtë për Lirinë e Medias në Qendrën Evropiane për Lirinë e Shtypit dhe Medias.

Sipas Ozturan, urrejtja ndaj turqve me origjinë ballkanase është “shqetësuese”.

“Në vitet e kaluara, i shpërfillja komentet nënçmuese; kohët e fundit kjo është bërë pak më urgjente pasi formulimi i përdorur në këto deklarata u bë më armiqësor dhe madje i dhunshëm, gjë që mund të klasifikohet si nxitje për dhunë.”

“Unë besoj se kjo ka të bëjë me një ndjenjë kompleksi inferioriteti që i atribuon një status gjoja të privilegjuar Ballkanit, edhe pse popujt nga rajoni kanë prejardhje dhe histori jashtëzakonisht të pafavorshme”, tha Ozturan.

Gjuha e urrejtjes përkeqësohet me afrimin e zgjedhjeve

Ozturan shtoi se një nga arsyet kryesore për këtë trend është polarizimi politik dhe gjuha e urrejtjes, veçanërisht gjatë periudhave zgjedhore.

“Në vitet e mëparshme, politikanët në Anadoll shënjestronin votues dhe kandidatë me rrënjë nga Ballkani, duke iu drejtuar atyre me shprehje degraduese. Këto deklarata zakonisht vinin nga politikanë dhe kandidatë të partive që e konsiderojnë veten si të bazuar në vlera fetare dhe politika konservatore”, shtoi Ozturan.

Përpara zgjedhjeve kritike të përgjithshme dhe presidenciale të majit 2023, kjo urrejtje ndaj njerëzve me origjinë nga Ballkani arriti kulme të reja.

“Ai njeri është mbetje e Titos. Në Jugosllavi kishte një regjim komunist, si sovjetikët… Ai u rrit në grupe të majta nën kontrollin e inteligjencës gjermane dhe u dërgua në Turqi. Mbiemri i tij i vërtetë është Jusovic, por ai po përdor një tjetër mbiemër këtu”, tha Mustafa Destici, kreu i Partisë Uniteti i Madh, BBP, një aleat ultra-nacionalist i Erdoganit, në televizion më 11 prill.

Njeriu që Destici e quajti “mbetje e Titos” – duke iu referuar ish-udhëheqësit të Jugosllavisë Josip Broz Tito – është ylli politik në rritje Erkan Bas, kryetari i Partisë së Punëtorëve të Turqisë, TIP.

Bas dhe anëtarë të grupeve të diasporës ballkanase i dënuan deklaratat e Destici. “Problemi këtu nuk jam unë. Miliona emigrantë jugosllavë në vendin tonë ofendohen… Ky është racizëm”, u përgjigj Bas në Tëitter më 12 prill.

Ndërsa Turqia i afrohet zgjedhjeve të tjera që do të mbahen 31 mars, urrejtja ndaj “emigrantëve ballkanas” pritet të rritet.

“Bazuar në përvojat e kaluara, mund të hamendësojmë se fjalë të ngjashme do të përdoren para zgjedhjeve lokale të 31 marsit.

“Ky lloj diskursi polarizues nuk sjell asgjë të mirë, por thjesht hap rrugën për më shumë armiqësi dhe dëmton potencialin për një të ardhme më paqësore për të gjithë”, përfundoi Ozturan.